نیشابور شهری است که قدمت آن را به اندازه تاریخ کهن حیات بشری دانسته اند اما آنچه که تا کنون براساس یافته های باستان شناسان مشخص گردیده این است که قدمت تمدن و تاریخ این شهر باستانی به هزاره سوم پیش از میلاد باز می گردد و به تعبیری روشن تر این سرزمین بیش از پنج هزار سال قدمت دارد.
نیشابور در دوره تاریخی پیش از اسلام همواره مورد توجه اشکانیان و ساسانیان بوده و به ویژه در دوره ساسانیان با وجود آتشکده آذربرزین مهر اهمیت مذهبی ویژه ای داشته است. تاریخ نگاران عرب زبان و فارسی زبان در کتب معتبر تاریخی به اهمیت این شهر در دوران پس از اسلام نیز اشارات زیادی داشته اند و نیشابور بر پایه همین ویژگی ها در عصر صفاریان و طاهریان به عنوان پایتخت ایران بزرگ انتخاب شده است. همچنین این ابر شهر تاریخی در قرون سوم تا پنجم و ششم هجری قمری جایگاه ویژه ای در ابعاد علمی در جهان اسلام داشته و مشاهیر بسیاری نیز تربیت یافته این شهر می باشند و نیشابور زمانی معروف به شهر کتابخانه ها و نظامیه ها نیز بوده است. در خشش این شهر که حوزه گسترده ای داشته تا قرن هفتم ادامه یافته و پس از آن با حمله وحشیانه قوم مغول ، انوار شکوهمند تمدن و تاریخ این دیار خاموش گشت که مدتها بعد با همت مردان و زنان غیور آن ، مجدداً رشد و احیاء خود را آغاز نمود.
آرامگاه حکیم عمر خیام نیشابوری :
خواجه امام حجت الحق حکیم عمربن ابوالفتح عمربن ابراهیم خیامی مشهور به خیام ، ریاضی دان ، فیلسوف ، منجم ، شاعر ویکی از بزرگترین دانشمندان و از مفاخر ملی ایران است که در دوازدهم محرم الحرام سال 439 هجری قمری در نیشابور متولد و در سال 527 هجری قمری دارفانی را وداع گفت. شهرت خیام در دنیا بیش ازآنکه مدیون اندیشه های شگرف این حکیم فرزانه در ریاضیات باشد تحت تاثیر رباعیات دلنشین وی است. خيام اغلب به تدريس حكمت و مطالعه در علوم رياضي اشتغال داشته است و گاه اشعاري مي سروده ، كه از جمله آثار او رساله هايي در جبر و مقاله جبر خيام ، في شرح ما اشكل من مصادرات اقليدس ، مختصري در طبيعيات ، در وجود و چند رساله ديگر از جمله نوروزنامه مي باشد. آرامگاه این فیلسوف در پنج کیلومتری شرق نیشابور در مجاورت امامزاده محمد محروق ع و در باغی دلنشین و مصفا قرار دارد. این بنا که الهام گرفته از اشکال هندسی می باشد در ادوار مختلف دستخوش تغییر و تخریب گردید تا آنکه در سال 1341هجری شمسی توسط انجمن آثار ملی ایران طراحی و ساخته شد .
آرامگاه شیخ فرید الدین عطار نیشابوری :
فریدالدین محمدبن ابراهیم عطار نیشابوري در سال 540 هجری قمری در قریه کدکن از توابع نیشابور قدیم پا به عرصه وجود نهاد . عطار از کودکی اهل درد و عرفان بود و در دوران زندگی خود محضر بسیاری از مشایخ را دریافت. او قسمتی از عمر خود را به رسم سالکان طریقت در سیر و سفر گذراند . عطار از نظر کثرت آثار ادبی و عرفانی در شمار پرکارترین مشاهیر ایران زمین به شمار می رود. تذکره الاولیاء ، منطق الطیر ، الهی نامه ، اسرار نامه و بسیاری از آثار منحصر بفرد دیگر از جمله تاليفات اوست . عطار در سال 618 هجری قمری به دست سپاهیان وحشی مغول به شهادت رسید. نخستین بنای آرامگاه عطار اندکی بعد از شهادت او توسط قاضی القضات یحیی بن صاعد از بزرگان نیشابور ساخته شد ، سپس امیر علی شیر نوایی وزیر سلطان حسین بایقرا عمارتی دلگشا بر روی آرامگاه عطار بنا کرد و در سال 1314 هجری شمسی انجمن آثار ملی اقدام به کاشیکاری و مرمت و تزیین آن نمود.
